Uczciwa konkurencja na rynku czasopism naukowych

Europejskie Stowarzyszenie Uniwersytetów (EUA), zrzeszające ponad 800 uczelni z całej Europy, upomina się o przejrzystość i uczciwą konkurencję na rynku publikacji akademickich. 26 października stowarzyszenie przyjęło oficjalne stanowisko w tej sprawie, a kilka dni później skierowało otwarty list do Margrethe Vestager, unijnej Komisarz ds. Konkurencji. Ma on charakter nieformalnej skargi z prośbą o analizę aktualnej sytuacji i praktyk wydawniczych w sektorze publikacji naukowych.
Niepokój EUA wzbudza m.in. rosnąca koncentracja w branży. Ponad połowa rynku wydawnictw akademickich jest w rękach zaledwie 5 firm: RELX (dawniej Reed-Elsevier), Taylor & Francis, Wiley-Blackwell, Springer Nature i SAGE. Sygnatariusze listu zauważają ponadto, że postęp technologiczny nie przekłada się na zmniejszenie cen usług wydawniczych, co jest istotnym argumentem w dyskusji na temat dysponowania środkami publicznymi. „Każdego roku europejskie uniwersytety wydają, według ostrożnych szacunków, setki milionów euro na dostęp do wyników badań i publikacji, aby naukowcy mogli uzyskać informacje zdobyte i wytworzone przez nich samych oraz przez kolegów i koleżanki z innych uczelni” - czytamy w załączniku do listu. Inne zastrzeżenia wysuwane przez EUA dotyczą m.in. rygorystycznych klauzul poufności w umowach skutkujących brakiem przejrzystości w zakresie kosztów oraz wyraźnej asymetrii sił w negocjacjach pomiędzy jednostkami naukowymi a wydawcami, dodatkowo pogłębianej przez uzależnienie od dostawców produktów naukowych.

Jak wdrażany będzie Plan S?

Znamy już szczegółowe wytyczne w zakresie wdrażania Planu S, który przyjęło 16 instytucji i fundacji finansujących badania naukowe, w tym Narodowe Centrum Nauki. Celem wspieranej przez Komisję Europejską inicjatywy jest otwarte udostępnianie publikacji naukowych od początku 2020 roku.

W opublikowanym dokumencie rozwinięte zostały zasady szczegółowe, określające zgodność praktyk publikacji z Planem S m.in. w zakresie praw autorskich i licencji, warunków finansowania publikacji w otwartym dostępie czy funkcjonowania czasopism i platform.

Plan S zakłada natychmiastowe udostępnianie publikacji naukowych na wolnych licencjach pozwalających na ponowne wykorzystanie treści w dowolnym celu, także komercyjnym. Zalecane są licencje Creative Commons, a wymaganą licencją dla artykułów naukowych jest CC BY 4.0 (Uznanie autorstwa). Publikacje mają być dostępne w czasopismach i na platformach zgodnych z wytycznymi, czyli m.in. zapewniających możliwość czytania i pobierania treści bez żadnych przeszkód, zarejestrowanych w DOAJ, pozwalających autorom na korzystanie z wolnych licencji, gwarantujących rzetelny proces recenzowania, zgodny ze standardami etycznymi COPE. Określone zostały ponadto zasady deponowania publikacji w otwartych repozytoriach, które również muszą spełniać szereg warunków, m.in. mają być zarejestrowane w OpenDOAR. Artykuły powinny zostać zdeponowane i natychmiast udostępnione na licencji CC BY w wersji po recenzji (Author’s Accepted Manuscript lub Version of Record). 

14. Konferencja Open Access w Berlinie

Już 15 lat minęło od podpisania Deklaracji Berlińskiej w sprawie otwartego dostępu do wiedzy w naukach ścisłych i humanistyce, w której dostrzeżono rolę internetu jako funkcjonalnego i praktycznego medium służącego dystrybucji wiedzy. Wydarzenie to zapoczątkowało serię międzynarodowych konferencji poświęconych otwartej nauce, przez dekadę organizowanych w różnych miejscach na całym świecie (m.in. w Poczdamie, Padwie, Pekinie czy Waszyngtonie), a od 2013 na powrót w Berlinie.

Tegoroczna konferencja odbędzie się 3 i 4 grudnia pod hasłem przewodnim zapowiadającym ujednolicenie strategii otwartego dostępu („Aligning strategies to enable open access”). Jak zauważają organizatorzy, obrady będą toczyć się w szczególnym momencie wymagającym właśnie połączenia sił: „Dziś, gdy instytucje finansujące badania chcą poskromić wydawnictwa hybrydowe, gdy zaostrzają się prowadzone na szczeblu krajowym negocjacje z wydawcami, gdy naukowcy manifestują swoje niezadowolenie i gdy rośnie poparcie dla celów ruchu OA2020, światowa społeczność naukowa zdecydowanie domaga się uznania, że nie można już dłużej zwlekać z otwartym dostępem: czasy płatnego dostępu do publikacji naukowych minęły” [podkr. w oryginale]. Celem konferencji jest wykorzystanie potencjału tych wydarzeń i sprawienie, aby wywarły jak największy wpływ na przyszły kształt komunikacji naukowej.