Z jakich rozwiązań będzie korzystał Plan S?

Do 1 lutego 2019 roku zgłaszać można uwagi dotyczące Planu S, który realizować będą instytucje finansujące badania naukowe zrzeszone w cOAlition S (aktualnie 16 agencji i fundacji). Celem Planu S jest otwarte i natychmiastowe udostępnianie publikacji naukowych od początku 2020 roku, zatem działania podjęte w 2019 roku zadecydują o powodzeniu całego przedsięwzięcia.

Plan S uwzględnia różne drogi wprowadzania otwartego dostępu, a konsultowane wytyczne są propozycją warunków organizacyjnych, technicznych i prawnych, które muszą zostać spełnione przez czasopisma lub repozytoria. Niektóre warunki sformułowane zostały w oparciu o istniejące już rozwiązania, inicjatywy oraz działania. Wpisane do Planu S oraz oficjalnie uznane przez instytucje finansujące badania, mogą zmienić swój charakter, zaczną bowiem odgrywać rolę obowiązujących standardów, a nie - jak dotychczas - fakultatywnych opcji, zaleceń czy źródeł informacji. Poniżej zebraliśmy podstawowe informacje na temat proponowanych w Planie S rozwiązań. 

Wymagania wobec czasopism

Plan S zakłada [9.1], że system recenzji i kontroli jakości czasopisma musi być zgodny z wytycznymi COPE (Committee on Publication Ethics). COPE to działająca od 1997 roku międzynarodowa organizacja, która skupia w swoich szeregach przedstawicieli wielu światowych wydawców. Ma na celu wspieranie redaktorów, wydawców, instytucje i fundatorów w zapewnianiu najwyższych standardów pracy naukowej poprzez wyznaczanie najlepszych praktyk transparentności i integralności.

Redakcje i wydawcy powinni mieć ustalone procedury w zakresie: zarządzania, własności intelektualnej i autorstwa, recenzowania, skarg, apelacji i domniemanych nieprawidłowości, konfliktu interesów itp. COPE opisał procedury (flowcharts), które stosować można w sytuacji odkrycia nieetycznego działania (np. fabrykowania danych lub nieujawnionego konfliktu interesów). COPE prowadzi także bazę archiwalnych i bieżących raportów z rozpatrywanych przez siebie przypadków (od 1997 roku).

Wytyczne w zakresie wdrażania Planu S przedstawiają również wymagania o charakterze technicznym. Odnosząc się do funkcjonujących rozwiązań, fundatorzy mają wymagać [9.2 i 10.2], by każdy artykuł w czasopiśmie miał przyznane DOI (Digital Object Identifier), czyli numer identyfikacyjny dokumentów elektronicznych. DOI ma na celu zapewnić trwałość dostępu do dokumentów przy zmieniających się adresach URL. Numery przyznawane są od 1998 roku przez International DOI Foundation. Obecnie czynności te są wykonywane za pośrednictwem dziesięciu agencji rejestrujących (wśród nich Crossref).

Kolejnym z wymagań [9.2] stawianych czasopismom i platformom jest deponowanie treści w odpowiednim systemie służącym do długoterminowej archiwizacji, takim jak np. CLOCKSS (Controlled LOCKSS). Wspomniana inicjatywa działa od 2006 roku jako efekt współpracy wydawców i bibliotek, a jej celem jest stworzenie bezpiecznego środowiska przechowywania publikacji naukowych, niezależnie od zagrożeń technologicznych, ekonomicznych, ekologicznych czy politycznych. Dostęp do zasobów mają jedynie upoważnione podmioty, jednak CLOCKSS zakłada otwarte udostępnianie treści, gdy wystąpi ryzyko utraty dostępu do zasobów. W ciągu 12 lat działania CLOCKSS takie sytuacje dotyczyły 53 czasopism. 

Rozwiązania dla autorów

Wytyczne Planu S zalecają [9.3] stosowanie identyfikatorów dla wszystkich uczestników procesu publikacji, jako przykład identyfikatora autorów wymieniony został ORCID (Open Researcher and Contributor ID) zaproponowany w roku 2009 i wprowadzony w roku 2012. Utrzymaniem i rozwojem systemu obsługi identyfikatorów zajmuje się organizacja non-profit, w radzie której zasiadają przedstawiciele całego środowiska (zwłaszcza naukowcy i wydawcy). Organizacja utrzymywana jest ze składek instytucji członkowskich, w tym ponad 700 instytutów badawczych i 70 wydawców. W użyciu jest już ponad pięć i pół miliona identyfikatorów.

Plan S rekomenduje licencje Creative Commons. Nie będzie akceptowane ograniczanie komercyjnego wykorzystania artykułów naukowych, dla których wymagana będzie opcja CC BY 4.0. W środowiskach humanistycznych zgłaszano potrzebę przyznania autorom kontroli nad utworami zależnymi (np. tłumaczeniami), co zapewnione może być przez wersję licencji CC ND, jednak wytyczne wskazują, że ta wersja licencji nie jest konieczna, gdyż licencja CC BY wymaga wyraźnego oznaczenia, że zmiany w utworze lub utwór zależny nie pochodzą od autora oryginału. Wiele czasopism naukowych funkcjonujących w modelu otwartego dostępu korzysta już z tych licencji, także w Polsce.

Teksty prawne licencji zostały opracowane przez amerykańską organizację pozarządową Creative Commons, która powstała w 2001 roku w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy Lawrence’a Lessiga, Jamesa Boyle’a i Hala Abelsona. Stworzyła ona licencje prawnoautorskie Creative Commons (CC), zastępujące dotychczasowy model „wszystkie prawa zastrzeżone” klauzulą „pewne prawa zastrzeżone”, zgodnie z którymi to autor określa samodzielnie, w jaki sposób inni mogą korzystać z jego dzieła. Licencjom towarzyszą łatwo rozpoznawalne oznaczenia, pomocne w korzystaniu z nich przez ludzi i maszyny. W Polsce partnerem Creative Commons jest Centrum Cyfrowe. 

Zasady ewaluacji nauki

DORA (San Francisco Declaration on Research Assessment) to sformułowana w 2013 roku deklaracja dotycząca sposobu oceniania jakości badań naukowych. Sygnatariusze dokumentu sprzeciwiają się stosowaniu wskaźników bibliometrycznych do oceny pojedynczych artykułów naukowych oraz dorobku badaczy, a także do podejmowania decyzji o zatrudnieniu, awansie czy przyznawaniu funduszy na badania. W wytycznych w zakresie wdrażania Planu S zapisane jest poparcie dla deklaracji DORA [1. Aims and Scope], którą przyjęło już wiele instytucji należących do cOAlition S, w tym Narodowe Centrum Nauki.

Złota i zielona droga

DOAJ (Directory of Open Access Journals) to katalog otwartych czasopism naukowych realizujących sprawdzone praktyki wydawnicze. Obecnie zawiera dane ponad 12 000 czasopism open access ze 128 krajów. Lista powstała w 2003 roku w Szwecji na Uniwersytecie w Lund, a dziesięć lat później została przejęta przez IS4OA (Infrastructure Services for Open Access).

Aby publikacja była zgodna z wytycznymi Planu S, czasopismo, w którym publikowane są wyniki badań powinno być rejestrowane w DOAJ [9.1], ale wytyczne dopuszczają również otwarty dostęp w wyniku samodzielnej archiwizacji dokumentu przez autora. Autorzy decydujący się na tę opcję (tzw. zieloną drogę otwartego dostępu) będą musieli uwzględnić zawartość dwóch baz. 

Baza Sherpa/RoMEO [10.1] przechowuje informacje o wzorach umów, jakie autorzy zawierają z wydawcą, oddając pracę do druku. Umowy te określają ograniczenia i możliwości samodzielnej archiwizacji w repozytoriach. Czasopismo musi być zarejestrowane w Sherpa/Romeo, aby zielona droga była przeprowadzona w zgodzie z wytycznymi Planu S. Samo repozytorium, w którym autor zamierza zamieścić pracę powinno być zarejestrowane w bazie OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories) [10.2].

Obie wymienione bazy są prowadzone przez Centre for Research Communications na Uniwersytecie w Nottingham. Placówka ta uczestniczy też w działaniach OpenAIRE (Open Access Infrastructure for Research in Europe) od czasu pierwszych projektów (czyli od roku 2006). Dla repozytoriów, w których mają być archiwizowane efekty badań finansowanych w zgodzie z Planem S, „silnie zalecana” [10.2] jest zgodność z wytycznymi OpenAIRE zapewniającymi interoperacyjność infrastruktury różnych producentów.

Przejrzystość w finansowaniu publikacji

Koalicjanci realizujący Plan S zapowiedzieli [11. Transformative Agreements] współpracę z powołaną w 2014 roku inicjatywą ESAC, Efficiency and Standards for Article Charges, której celem jest celem jest zbieranie, opracowywanie i udostępnianie danych na temat rynku publikacji open access, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką odgrywają na nim wielcy wydawcy. W latach 2015–2018 ESAC rozwijany był w ramach projektu INTACT, który obejmował także OpenAPC (otwarte udostępnianie danych na temat APC opłacanych przez poszczególne uczelnie i jednostki badawcze na rzecz konkretnych wydawców) oraz OAanalytics (bibliometryczne badania poświęcone rynkowi wydawnictw open access). Aktualnie inicjatywa funkcjonuje jako projekt Biblioteki Cyfrowej Maxa Plancka.

Tekst opracował zespół Platformy Otwartej Nauki.

Szczegóły