LA Referencia – południowoamerykańska sieć otwartej nauki

Alberto Cabezas

LA Referencia – południowoamerykańska sieć otwartej nauki

 

Alberto Cabezas – sekretarz wykonawczy LA Referencia

(opracowanie pytań i wersji polskiej: Michał Starczewski)

 

LA Referencia to sieć repozytoriów z 9 państw Ameryki Łacińskiej. Jakie są jej cele i sposób działa? Czy ma jakąś formalną strukturę?

Wstępny projekt został przedstawiony przez RedCLARA [RedCLARA – Cooperación Latino Americana de Redes Avanzadas – to międzynarodowa organizacja non-profit założona w 2003 r. zarządzająca jedyną w Ameryce Łacińskiej zaawansowaną siecią internetową] i sfinansowany przez Inter-American Development Bank z programu Regional Public Goods w latach 2010–2013. Jego celem było stworzenie wspólnej strategii dla regionalnej, sfederowanej sieci publicznych repozytoriów naukowych.

W styczniu 2014 r. rozpoczęła się druga faza projektu LA Referencia. Jej wyraźnie  określonym celem jest utrwalenie serwisu regionalnego, zgodnie z krajowymi strategiami rozwoju repozytoriów. Agregujemy każdy krajowy węzeł, który z kolei zbiera dorobek krajowy.

Do stowarzyszenia należą organizacje działające w obszarze nauki i techniki z Argentyny, Brazylii, Chile, Kolumbii, Ekwadoru, Salwadoru, Meksyku, Peru i Wenezueli. Finansują działalność bieżącą oraz utrzymanie węzłów krajowych. W niektórych państwach współpracują one także z krajowymi sieciami badań i edukacji oraz z konsorcjami uczelnianymi przy agregacji danych na poziomie krajowym. RedCLARA zapewnia pomoc administracyjną i konieczną infrastrukturę techniczną. By wesprzeć te działania, LA Referencia zapewnia regularną współpracę i formalne mechanizmy podejmowania decyzji między stowarzyszonymi podmiotami.

Świadczone przez nas usługi są w sposób oczywisty zastosowaniem postanowień zawartych w politykach państw, które w listopadzie 2012 r. podpisały w Buenos Aires umowę powołującą naszą inicjatywę. Pilotaż został przeprowadzony w 2013 roku, zaś sam serwis uruchomiono pod koniec roku ubiegłego.

Głównym celem LA Referencia jest zapewnienie otwartego dostępu do dorobku naukowego wytworzonego w regionie za pośrednictwem sieci łączącej państwa, które stworzyły strategie dla otwartych repozytoriów.

Wśród celów szczegółowych znajdują się:

  • rozwinięcie stabilnych struktur finansowania, podejmowania decyzji i integracji nowych partnerów podzielających te same zasady;
  • zapewnienie widoczności oraz maksymalizacja wykorzystania i wpływu dorobku naukowego Ameryki Łacińskiej;
  • utrzymanie standardów zabezpieczenia, jakości, interoperacyjności i najlepszych praktyk wyszukiwania informacji;
  • tworzenie projektów ułatwiających uzyskiwanie wartości dodanej.

Uważamy, że regionalne strategie pomogą:

  • zwiększyć widoczność i dostępność dorobku naukowego Ameryki Łacińskiej zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym;
  • ograniczyć wysokie wydatki na czasopisma naukowe w przypadku uniwersytetów i organizacji naukowo-technicznych dysponujących mniejszymi zasobami;
  • wspierać rozwój otwartych repozytoriów w państwach, które znajdują się na wczesnym etapie ich rozwoju;
  • wytworzyć przestrzeń sprzyjającą zacieśnianiu współpracy i upowszechnianiu dobrych praktyk w różnych obszarach (technicznych, instytucjonalnych, w zakresie polityki publicznej).

Nasze działania obejmują wiele obszarów. Streszczając je w kilku słowach: co tydzień agregujemy krajowe węzły z każdego państwa, które z kolei zbierają dorobek naukowy ze swoich krajów. Przeprowadzamy walidację metadanych i przekształcamy je tak, by zwiększyć interoperacyjność na poziomie międzynarodowym. Rozwijamy narzędzia statystyczne i diagnostyczne, które pomagają mierzyć jakość na różnych poziomach.

Co dotychczas udało się osiągnąć LA Referencia? Jaki jest jej największy sukces?

Jeśli chodzi o aspekt instytucjonalny, to trzeba pamiętać, że obecnie część udanych projektów bywa zamykana po zakończeniu grantu. W literaturze nazywa się to doliną śmierci innowacji. Tymczasem dzięki staraniom wielu państw, instytucji i ludzi, LA Referencia jest dzisiaj samowystarczalnym przedsięwzięciem ze sformalizowanymi mechanizmami podejmowania decyzji.

Co do innowacji i usług, to rentowność i stabilność oferty są dzisiaj koniecznością. W okresie pilotażu zaledwie 3–4 państwa regularnie agregowały dane. Dziś sytuacja wygląda całkowicie inaczej. Nasze zbiory dokumentów powiększyły się z 320 tys. do prawie 800 tys., a równocześnie państwa i repozytoria wyraźnie podwyższają jakość metadanych. Wciąż jednak potrzebne są udoskonalenia, tak by wzrost ilościowy szedł w parze z wysoką jakością.

Jeśli zaś chodzi o rozwiązania techniczne, to w roku 2014 opracowaliśmy „krajową” wersję platformy. Nasze rozwiązania dotyczą przede wszystkim obszaru tzw. back-endu (agregacja, walidacja, przekształcenie) oraz gromadzenia informacji statystycznych. W obszarze front-endu wykorzystujemy wolne oprogramowanie zwane VuFind. Współpracuje ono z różnymi urządzeniami (w tym także z telefonami komórkowymi i tabletami).

Jakie są Państwa plany na przyszłość?

Ciągle podejmujemy starania mające na celu umocnienie LA Referencia jako instytucjii, poprawę jakości usług i  komunikacji dotyczącej strategii otwartego dostępu i rozwoju w każdym państwie. Dostrzegamy jednak dwa obszary, w których zmiany są szczególnie potrzebne:

Stowarzyszenie obejmuje krajowe instytucje naukowo-techniczne. Powinniśmy uzgodnić standardy identyfikacji numerów projektów z ich efektami badawczymi. Większość projektów badawczo-rozwojowych w naszym regionie jest finansowana ze środków publicznych, dlatego musimy być pewni, że te wyniki będą dostępne dla wszystkich obywateli. To wymaga wspólnego wysiłku, wspartego ostatnio przez ustawy w Argentynie, Peru i Meksyku.

W celu zapewnienia interoperacyjności między repozytoriami gromadzącymi publikacje naukowe a repozytoriami zbierającymi dane w przyszłości potrzebna będzie współpraca z inicjatywami, projektami i organizacjami. Szczególne znaczenie przykładamy do danych niszowych (tzw. dane w długim ogonie) oraz, co wspomniano poprzednio, danych sfinansowanych ze środków publicznych.

Standardy techniczne i dotyczące metadanych są bardzo ważne dla stworzenia efektywnej sieci repozytoriów. Czy implementacja tych standardów wiązała się z jakimiś problemami? Jeśli tak, to jak sobie z nimi poradzono?

W 2012 roku grupa techniczna uzgodniła strategię zastosowania Wskazówek wypracowanych w projekcie Driver 2 (http://www.driver-repository.eu/), co pomogło zrealizować pilotaż. Samo zastosowanie Wskazówek okazało się mniejszym problemem niż zmierzenie się z realiami panującymi w poszczególnych państwach. Przykładowo: niektóre państwa od samego początku stosowały Wskazówki, podczas gdy pozostałe swoje własne rozwiązania. W przypadku tych ostatnich pracowaliśmy z każdym państwem z osobna nad wprowadzeniem zmian na poziomie krajowym lub regionalnym.

To jest nieustający proces. W wielu państwach musimy przeprowadzać zmiany, podczas gdy w innych są one niemal niepotrzebne. Ostatecznie konkluzja jest taka, że krajowe repozytoria wprowadzają udoskonalenia potrzebne do zastosowania powszechnie przyjętych technicznych standardów.

Poza tym, jak już wcześniej wspomniałem, mamy zestaw narzędzi dla administratorów pozwalających monitorować proces walidacji i transformacji podczas agregowania. Narzędzia te umożliwiają zidentyfikowanie problemów z poszczególnymi rekordami lub instytucjami.

Nie ma łatwych rozwiązań. Proces kontroli jakości musi trwać, łącząc powszechnie uzgodnioną strategię z warunkami lokalnymi.


Czy międzynarodowa sieć repozytoriów, jaką jest LA Referencia, może także pełnić funkcję platformy do przekazywania know-how i dobrych praktyk komunikacji naukowej między wydawcami, redaktorami, autorami itd.?

Ponieważ LA Referencia jest platformą techniczną, koncentrujemy się na zapewnieniu wartościowych usług agregowania, przeszukiwania i udoskonalania jakości informacji pod wieloma aspektami (m.in. zawartość, metadane, odpowiednie statystyki).

LA Referencia jest jednak także wspólnotą, w ramach której wymieniane są informacje o postępach w polityce publicznej w regionie, udziela się pomocy innym członkom stowarzyszenia, odbywają się dyskusje o najlepszych strategiach. Uczestniczymy także w międzynarodowych inicjatywach, takich jak COAR (Confederation of Open Access Repositories). Ciągle analizujemy, jakie szkolenia najlepiej przeprowadzić w latach 2015–2016.

Czy widoczne jest zacieśnienie współpracy między badaczami z różnych państw członkowskich LA Referencia? Czy platforma dysponuje narzędziami pozwalającymi mierzyć taką współpracę?

Nie posiadamy szczególnych narzędzi na  naszej platformie pozwalających mierzyć współpracę. Zazwyczaj bada się ją tradycyjnie poprzez obserwację wspólnych publikacji lub projektów. Dzieje się to na poziomie regionalnym lub narodowym. Używa się różnych źródeł, np. Web of Science, Scopus, SciELO (Scientific Electronic Library On Line). Pomocne są tu również badania, np. przeprowadzone przez SciMAGO w Hiszpanii lub RICYT w regionie Ameryki Łacińskiej.

Otwarte repozytoria są e-infrastrukturą dla tzw. zielonej drogi otwartego dostępu. Czy państwa członkowskie LA Referencia preferują drogę zieloną przed drogą złotą?

Osobiście uważam, że w Ameryce Łacińskiej kwestia wyboru zielonej lub złotej drogi OD nie jest problemem. Problemem jest dostosowanie do polityki naukowej i technicznej krajowych strategii wszechstronnego wspierania otwartego dostępu.

Ryzykując nadmiernym uproszczeniem, powiedziałbym, że w krajach rozwiniętych debata o zielonej i złotej drodze OD wśród niektórych jej uczestników uległa polaryzacji. Mówi się, że są dwie opcje do wyboru: albo subsydiowanie opłat ze strony autora jako sposób na rozwiązanie problemu widoczności, albo przyjęcie strategii repozytoryjnej, która jest „w zasięgu ręki”, co oznacza zmianę modeli biznesowych. Myślę, że powinniśmy rozwijać różne warianty i kombinacje. Regionalny lub narodowy kontekst domaga się uznania większej złożoności. W każdym przypadku należy oceniać wpływ różnych zmiennych. I tak na przykład niektóre państwa definiują rolę repozytoriów nauki i innowacji w swoich politykach naukowych i technicznych.

Zasada jest prosta: należy udostępniać w sposób otwarty dorobek naukowy wszystkim obywatelom, zwłaszcza jeśli badania zostały sfinansowane ze środków publicznych. Nie ma jednak prostego sposobu, by osiągnąć ten cel natychmiast.

Trzeba pamiętać, że w naszym regionie część państw równolegle wspiera infrastrukturę zielonej drogi OD i wydawanie krajowych wysokojakościowych czasopism w otwartym dostępie [czyli złotą drogę OD]. Musimy mieć na uwadze, że większość czasopism wydawanych w naszym regionie jest otwarta, lecz nie pobiera żadnych opłat ze strony autora (albo opłaty te są bardzo niskie).

W rzeczywistości w Ameryce Łacińskiej otwarty dostęp jest obecnie silnie obecny zarówno poprzez repozytoria naukowe, jak i czasopisma. Widać to wyraźnie w katalogach, takich jak OpenDOAR. Także DOAJ pokazuje dorobek nie odzwierciedlany w tradycyjnych serwisach, jak Scopus czy WoS. Tę regionalną specyfikę, polegająca na imponującej ilości treści otwartych, tłumaczy się m.in. brakiem wydawców komercyjnych, wsparciem rządu, wpływem SciELO i czynnikami kulturowymi.

Dobry przegląd stanu rzeczy można znaleźć w opracowaniach poświęconych tej tematyce1.

W listopadzie 2013 r. w Argentynie przyjęto ustawę o otwartym dostępie. Czy w państwach członkowskich LA Referencia lub pojedynczych instytucjach badawczych przyjęto inne polityki otwartości?

Tak, w roku 2013 przyjęto ustawę w Peru, a w 2014 w Meksyku. To jest wyjątkowe osiągnięcie, ponieważ mówimy tu o prawie krajowym, a nie regulacjach na poziomie instytucji badawczych lub finansujących badania. Niektóre znaczące uniwersytety wprowadziły u siebie mandaty.

Prawdopodobnie w tym roku zobaczymy podobną ustawę w kolejnym państwie. Co istotne,  wydaje się, że w regionie następuje rozwój, a rządy decydują się na wyraźną politykę otwartości (por. Meksyk, PeruArgentyna).

Ile publikacji jest dostępnych na wolnych licencjach, np. CC BY? Jak bardzo popularny jest otwarty dostęp libre w Ameryce Łacińskiej?

Podawanie konkretnych liczb jest trudne. Jesteśmy jednak przekonani, że w naszym regionie występuje względnie wysoki odsetek czasopism otwartych w porównaniu z innymi kontynentami. Odwołam się do badań Juana Pablo Alperina: „Szacunki dotyczące zasięgu otwartego dostępu w regionach rozwijających się istotnie się różnią. W Ameryce Łacińskiej szacunki te mieszczą się w przedziale 51–95% wszystkich czasopism elektronicznych w OD, zależnie od danych, na jakich opierają się badania. W bazie Scopus 74% wszystkich czasopism z Ameryki Łacińskiej jest otwartych, w porównaniu z 9% czasopism z całego świata”. Alperin po rozważeniu innych badań wyciąga następujące wnioski: „Ale nawet te zróżnicowane szacunki sugerują o wiele większą otwartość w Ameryce Łacińskiej niż w innych regionach świata, przynajmniej w porównaniu z danymi globalnymi cytowanymi powyżej i z innymi globalnymi szacunkami otwartości, które oscylują wokół 20%”.

Wykorzystanie licencji CC jest dobrze ugruntowane w regionalnych czasopismach.

Otwarty dostęp jest w swej istocie modelem globalnym. Czy w LA Referencia obserwują Państwo rozwój europejskiej infrastruktury otwartego dostępu, np. OpenAIRE? Czy Państwo rozwiązania są z nią kompatybilne?

Śledzimy rozwój europejskiej infrastruktury i jesteśmy przekonani, że musimy mieć standardy pozwalające na interoperacyjność w skali globalnej. Driver2 był ogromnym krokiem naprzód. Obecnie analizujemy OpenAIRE Guidelines for Literature Repositories w wersji 3.0, dokument pokazujący ewolucję Drivera. Będziemy także partnerem OpenAIRE 2020 w jednym z bloków zadań zorientowanym na dostosowanie międzynarodowej sieci repozytoriów. W ciągu najbliższych dwóch lat skoncentrujemy się na analizie i adaptacji pewnych aspektów OpenAIRE Guidelines zwiększających interoperacyjność na poziomie światowym.

1. Chinchilla-Rodríguez, Zaida, Sandra Miguel and Félix Moya-Anegón, Influencia del acceso abierto en las revistas de América Latina en el contexto internacional de la ciencia [w:] Bibliotecas y Repositorios Digitales: Gestión del conocimiento, Acceso Abierto y Visibilidad Latinoamericana", Bogotá (Colombia), Mayo 9 al 11 de 2011, SCImago Research Group 2011, http://publicaciones.renata.edu.co/index.php/RCEC/article/download/93/pdf.

Babini Dominique, Scientific Output from Latin America and the Caribbean – Identification of the Main Institutions for Regional Open Access Integration Strategies, 2012 [raport], http://eprints.rclis.org/19085/.

Alperin, Juan Pablo, Open Access Indicators. Assessing Growth and Use of Open Access Resources from Developing Regions. The Case of Latin America (s. 15–82) [w:] J.P. Alperin, D. Babini; G. Fischman (red.), Open Access Indicators and Scholarly Communications in Latin America, 1a ed. Ciudad Autónoma de Buenos Aires: CLACSO; Buenos Aires: Unesco, 2014.E-Book, http://biblioteca.clacso.edu.ar/clacso/se/20140917054406/OpenAccess.pdf.

 

Materiał dostępny na licencji CC BY-SA 3.0.

Additional information