Open Science Fair 2019: zmienić zasady gry

 Open Science Fair, międzynarodowa konferencja poświęcona otwartej nauce, odbywała się w tym roku pod hasłem “Synergies for Sustainable, Open & Responsible Research” (Synergie w zrównoważonych, otwartych i odpowiedzialnych badaniach).

Motyw przewodni osadził kwestie związane z otwartym udostępnianiem wyników badań w szerszym kontekście politycznym, ekonomicznym i społecznym, uwzględniającym zarówno rozwijanie infrastruktury otwartej nauki, jak i debaty na temat społecznej odpowiedzialności nauki. Różnorodność tematów i problemów znalazła odzwierciedlenie w programie: w ciągu trzech dni ponad 300 uczestników konferencji miało okazję dyskutować o jakości badań naukowych, zapoznać się z plakatami prezentującymi rozmaite inicjatywy na rzecz otwartej nauki, obejrzeć prezentacje serwisów i wziąć udział w warsztatach.

Dominowały tematy związane z rozwijaniem infrastruktury, w szczególności serwisów przeznaczonych do udostępniania danych badawczych zgodnie z zasadami FAIR, ale nie zabrakło też warsztatów czy plakatów na temat inicjatyw edukacyjnych rozwijających kompetencje związane z otwartą nauką.

Konferencja organizowana była przez 4 organizacje, które aktywnie angażują się także w działania szkoleniowe i promocyjne. OpenAIRE to międzynarodowa organizacja rozwijająca infrastrukturę otwartej nauki, wspierająca w obszarze otwartej nauki naukowców i instytucje, m.in. poprzez sieć Krajowych Biur Otwartego Dostępu. FAIRsFAIR działa na rzecz praktycznych rozwiązań w zakresie stosowania zasad FAIR w całym cyklu życia danych badawczych, nacisk kładzie na wspieranie kultury FAIR. FIT4RRI działa jako projekt realizowany w ramach programy Horyzont 2020, zajmuje się wspieraniem ulepszonych narzędzi szkoleniowych dla odpowiedzialnych badań i innowacji. EOSC Secretariat natomiast w mniejszym stopniu angażuje się w kwestie kształtowania kompetencji, ponieważ stawia sobie inne cele: ustanowienie ram operacyjnych wspierających ogólne zarządzanie European Open Science Cloud.

Potrzeba zmiany sposobu myślenia o nauce, często związanej właśnie z kształtowaniem nowych kompetencji oraz wzrostem świadomości przemian komunikacji naukowej, była jednym z najczęściej podejmowanych tematów całej konferencji. Sygnalizowali to już podczas oficjalnego otwarcia konferencji przedstawiciele organizatorów: Yannis Ioannidis z OpenAIRE oraz Rui Vieira de Castro, rektor Uniwersytetu Minho, lokalnego organizatora Open Science Fair. „Openness is the name of the game” - zapowiedział Ioannidis. Figura gry jako systemu skoordynowanych działań kształtowanych przez zbiór zasad powracała podczas konferencji jeszcze wielokrotnie, przede wszystkim podczas prezentacji dotyczących ewaluacji jakości działalności naukowej. To właśnie systemowe działania w tym obszarze mogą mieć bowiem kluczowe znaczenie we wdrażaniu otwartości.

Tematy te były obecne także w wykładach wprowadzających, które wygłosiły Liina Munari z Komisji Europejskiej (DG Connect) i Paola Masuzzo, analityczka danych z TP Vision i niezależna badaczka z Institute for Globally Distributed Open Research and Education. Munari omówiła europejską strategię wspierania otwartych badań i innowacji (realizowaną pod hasłem „Open Innovation, Open Science and Open to the World”), zasady otwartej nauki w programie Horyzont na lata 2021-2027, a także najważniejsze działania na rzecz utworzenia European Open Science Cloud (EOSC). O ile Munari reprezentowała instytucję odpowiedzialną za unijną politykę Komisji Europejskiej w dziedzinie gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego oraz agendy cyfrowej, Masuzzo zabrała głos przede wszystkim jako aktywistka działająca na rzecz otwartej nauki. Taka perspektywa podkreśla fakt, iż otwarta nauka nie jest wyłącznie domeną akademii, choć wiele wątków podjętych przez Masuzzo miało mimo wszystko związek z potrzebą wprowadzenia zmian na poziomie instytucjonalnym. Przykładem może być rozdźwięk pomiędzy deklaracjami a rzeczywistymi działaniami, m.in. w obszarze ewaluacji. Wiele uwagi poświęciła Masuzzo otwartości rozumianej jako inkluzywność, różnorodność, walka z nierównościami, ale i jako akceptacja niepowodzeń stanowiących istotną i wartościową część badań naukowych. „Najwyższy czas zacząć słuchać” - to przesłanie, z jakim prelegentka pozostawiła uczestników konferencji.

Kwestie związane z ewaluacją jakości działalności naukowej oraz udziałem obywateli w życiu naukowym wybrzmiały ponownie drugiego dnia konferencji, podczas osobnego panelu na ten temat, który poprowadził prof. Bernard Rentier, były rektor Uniwersytetu w Liège, członek Belgijskiej Królewskiej Akademii Nauk, Literatury i Sztuki, autor opublikowanej w ubiegłym roku książki „Open Science, the Challenge of Transparency” (angielski przekład ukazał się w 2019 roku). Rentier krytykował dominację wskaźników bibliometrycznych, które nie powinny być stosowane w ocenie pracy poszczególnych naukowców. Co więcej, wątpliwości budzi nawet stosowanie ich do oceny artykułów publikowanych w danym numerze czasopisma ze względu na uogólniony sposób przeliczania cytowań. Przytoczony przykład „Nature” pokazywał, że impact factor na rok 2014 wyliczony został na podstawie wysokich cytowań zaledwie 14% wszystkich artykułów opublikowanych w latach 2012-2013. Opieranie ewaluacji na czynnikach ilościowych (liczbie publikacji ocenianych przez pryzmat liczby cytowań) w znaczący sposób wpływa na kształt nauki, promuje bowiem rywalizację zamiast współpracy oraz zabija różnorodność - przekonywał Rentier, zwracając ponadto uwagę na różne ramy ewaluacji, które uwzględniać powinny działania naukowców, zespołów oraz projektów. W podsumowaniu panelu Rentier omówił matryce ewaluacji, które biorą pod uwagę zarówno obszar wiedzy, jak i etap kariery naukowej ocenianego badacza.

Fakt, że publikacje oceniane na podstawie wskaźników cytowań wciąż są najważniejszym elementem w kształtowaniu kariery naukowej potwierdzała prezentacja Bregta Saenena. Reprezentant European University Association omówił wyniki badania ankietowego dotyczącego otwartej nauki, skupiając się na części dotyczącej ewaluacji. Na pytanie o to, co ma największy wpływ na karierę zdecydowana większość respondentów odpowiadała, że bardzo ważne (80% ankietowanych) lub ważne (10% ankietowanych) są publikacje. Kolejne bardzo ważne czynniki to: umiejętność pozyskiwania zewnętrznych grantów na badania (57%), oddziaływanie badań i transfer wiedzy (34%), dydaktyka (31%), współpraca badawcza w ramach akademii (29%) i poza nią (29%). Kompetencje i działania podejmowane w obszarze otwartej nauki zajęły ostatnie miejsce; tylko 12% ankietowanych uznało je za bardzo ważne, a 26% za ważne.

Frank Miedema, prorektor ds. nauki na Uniwersytecie w Utrechcie i kierownik uniwersyteckiego programu otwartej nauki (Utrecht University Open Science Program), przedstawił sposób funkcjonowania nauki jako grę, nawiązując tym samym do słów Yannisa Ioannidisa. Zasady gry kształtowane są przez system nagradzania i oceniania naukowców. Aby kontynuować badania, trzeba dostosować się do nich, to zaś nie zawsze odpowiada na rzeczywiste potrzeby i problemy społeczne. W ocenie Miedemy wielkim nieobecnym w prowadzonej aktualnie rozgrywce jest bowiem społeczeństwo, które nie tylko często nie ma dostępu do wyników badań, ale też pozbawione jest wpływu na wyznaczanie kierunków badań.

Temat funkcjonowania akademii w społeczeństwie poruszyła także Pastora Martinez Samper z Otwartego Uniwersytetu Katalonii (Universitat Oberta de Catalunya). Prezentacja dotyczyła strategii otwartości uniwersytetu oraz planu działania na lata 2019-2030, obejmującego m.in. kwestie związane z ewaluacją nauki. Strategia opiera się na dwóch założeniach: po pierwsze, dostęp do wiedzy nie powinien być niczym ograniczony, po drugie - wiedza jest wszędzie, także poza akademią. Warto odnotować, że plan katalońskiej uczelni realizowany będzie pod hasłem „Open Knowledge”, nie „Open Science”, co znacząco poszerza zakres działania. W języku angielskim różnica pomiędzy knowledge a science ma dodatkowe znaczenie ze względu na odrębność nauk humanistycznych (humanities). Samper podsumowała dotychczasowe działania, takie jak: podpisanie deklaracji DORA, opracowanie raportu na temat ewaluacji w uniwersytecie, stworzenie interdyscyplinarnego zespołu ds. DORA, a także wprowadzenie pierwszych zmian w kryteriach przyjęcia kandydatów do programów podoktorskich. 

W panelu brała udział także Bonnie Wolff-Boenisch, kierowniczka ds. badań w Science Europe, stowarzyszeniu organizacji i instytucji naukowych finansujących lub prowadzących badania naukowe. To właśnie w ramach Science Europe zainicjowany został Plan S, którego celem jest wprowadzenie od początku 2021 roku otwartego dostępu do publikacji naukowych powstałych w ramach badań finansowanych przez organizacje należące do cOAlition S. Tematem jej wystąpienia nie były jednak działania podejmowane przez koalicję (do której zresztą nie przystąpiły wszystkie organizacje należące do Science Europe i która nie została omówiona), ale dążenie do wypracowania solidnych, uczciwych i skutecznych metod ewaluacji. Mówiąc o wyzwaniach związanych ze zmianą systemu, Wolff-Boenisch omówiła m.in. konsekwencje powszechnego stosowania wskaźników bibliometrycznych, które wprawdzie do pewnego stopnia są wymierne i zobiektywizowane, jednak nie uwzględniają różnorodnego i złożonego charakteru naukowych wyników i osiągnięć. Zaplanowane w ramach Science Europe działania obejmują badanie dot. procesów i praktyk stosowanych w ewaluacji, wypracowanie wspólnego stanowiska i sformułowanie rekomendacji w tym obszarze, a w dalszej perspektywie zmianę systemu nagród i zachęt, które - jak przekonywała Wolff-Boenisch - zmienią również to, w jaki sposób postrzegamy doskonałość i jakość badań naukowych.

Open Science Fair zakończył się wykładem Marthy Whitehead, wicedyrektor Biblioteki Harvarda, największej biblioteki uniwersyteckiej w Stanach Zjednoczonych. Whithead odniosła się do wielu poruszanych podczas konferencji tematów, w zwięzły sposób omawiając także inicjatywy na rzecz otwartej nauki, takie jak cOAlition S, AmeliCA, Invest in Open Infrastructure czy Global Alliance of Open Access Scholarly Communications Platforms (GLOALL). W prezentacji dane badawcze ujęte zostały rdzeń otwartej nauki, który powinien być otoczony odpowiednimi politykami, infrastrukturą i serwisami zapewniającymi użytkownikom dostęp do wyników badań naukowych.

Prezentacje z OpenScience Fair dostępne są na stronie konferencji.

Open Science Fair, 16-18.09.2019, Porto

Szczegóły

Utworzono: 2019-10-11

Natalia Gruenpeter