Otwarta nauka w programie Horyzont Europa - umowa grantowa

Na stronie Komisji Europejskiej ukazały się kolejne dokumenty dotyczące programu Horyzont Europa: wstępna wersja modelowej umowy grantowej wraz z komentarzami i przykładami (Annotated Model Grant Agreement) oraz przewodnik po programie, w którym znaleźć można dodatkowe wskazówki dotyczące realizacji projektów (Programme Guide).

W dokumentach objaśnione zostały m.in. zasady otwartego udostępniania rezultatów badań. Otwarta nauka zdefiniowana została jako systematyczne dzielenie się wiedzą oraz metodami i narzędziami jak najszerzej i jak najwcześniej. Praktyki otwartej nauki odnoszą się do wszelkiego typu rezultatów badań, zarówno recenzowanych publikacji naukowych, jak i danych badawczych, oprogramowania, algorytmów, protokołów, modeli, metod postępowania czy elektronicznych notatników. Otwarte udostępnianie rezultatów ma na celu wspomaganie jakości i efektywności badań, przyspieszenie komunikacji naukowej oraz promowanie współpracy.

Zgodnie z umową beneficjenci powinni jak najszybciej rozpowszechniać wyniki badań w dostępny publicznie sposób, z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z ochrony własności intelektualnej, zasad bezpieczeństwa lub innych uzasadnionych powodów, związanych na przykład z decyzją o ochronie wyników w celu uzyskania patentu bądź z obowiązkiem ochrony danych osobowych.  

 Obowiązkowe i zalecane praktyki otwartej nauki

W dokumentach ujęto zarówno obowiązkowe, jak i zalecane praktyki otwartej nauki, które uwzględnić należy we wnioskach o finansowanie projektów oraz w planach zarządzania danymi badawczymi, a następnie wdrażać należy podczas realizacji projektu. Wskazane w umowie obowiązki obejmują: 

• zapewnienie otwartego dostępu do publikacji naukowych (punkt 2.1.),

• odpowiedzialne zarządzanie danymi zgodnie z zasadami FAIR, w tym sporządzenie planu zarządzania danymi oraz udostępnianie danych zgodnie z zasadą „as open as possible, as closed as necessary” (punkt 2.2.).

Dodatkowe wymagania (punkt 2.3.) mogą być ujęte w warunkach konkretnych programów konkursowych. Chodzi w szczególności o zapewnienie cyfrowego lub fizycznego dostępu do wyników badań pozwalających na weryfikację twierdzeń zawartych w publikacjach naukowych oraz o sytuacje zagrożenia publicznego, w których na żądanie instytucji przyznającej środki zapewnić należy natychmiastowy otwarty dostęp do wszystkich wyników badań na otwartych licencjach lub, w wyjątkowych sytuacjach, dostęp na sprawiedliwych i uzasadnionych zasadach dla osób prawnych, które potrzebują wyników badań, aby zaradzić sytuacji kryzysowej. W projektach realizowanych na takich warunkach należy też wcześniej przygotować plan zarządzania danymi badawczymi - najpóźniej przed podpisaniem umowy grantowej, a najlepiej już na etapie składania wniosku.

Ponadto, do zalecanych, choć nieobowiązkowych praktyk otwartej nauki zaliczono m.in. otwarte recenzje, inicjatywy z zakresu nauki obywatelskiej, prerejestracja badania czy udostępnianie preprintów. Co do zasady, otwarty dostęp do innych wyników badań, takich jak oprogramowanie, modele, algorytmy, workflow, protokoły, symulacje, notatniki elektroniczne i inne, nie jest wymagany, ale zdecydowanie zalecany. Podobnie, rekomendowane jest również zapewnienie dostępu do „fizycznych” wyników, takich jak linie komórkowe, próbki, związki czy materiały.  

Otwarty dostęp do recenzowanych publikacji

Beneficjenci zobowiązani są do zapewnienia otwartego dostępu do recenzowanych publikacji naukowych, zarówno publikacji książkowych, jak i artykułów w czasopismach naukowych. Udostępnianie publikacji powinno być zgodne z poniższymi zasadami:

• najpóźniej w momencie publikacji w zaufanym repozytorium udostępnić należy elektroniczną i możliwą do maszynowego odczytu kopię publikacji w postaci ostatecznej wersji autorskiej (Author’s Accepted Manuscript, AAM) bądź ostatecznej opublikowanej wersji (Version of Record, VOR),
• publikację udostępnić należy na warunkach licencji CC BY lub równoważnej, a w odniesieniu do monografii i innych form dłuższych publikacji licencja może zawierać klauzule wyłączające komercyjne wykorzystanie bądź możliwość opracowania utworów zależnych (np. CC BY-NC, CC BY-ND, CC BY-NC-ND).

W odpowiednich wypadkach w repozytorium zamieścić należy także informacje o innych rezultatach badań bądź narzędziach i instrumentach potrzebnych do weryfikacji ustaleń zawartych w publikacji naukowej (wraz z przypisanymi im trwałymi identyfikatorami). Ponadto, metadane powinny być udostępniane na licencji CC0, spełniać zasady FAIR, wykorzystywać standardowe formaty i być możliwe do maszynowego odczytu. Mają zawierać informacje na temat publikacji, m.in. uwzględniać autorów, tytuł, datę i miejsce publikacji, a także źródła finansowania oraz licencje.

Więcej informacji na temat zasad otwartego udostępniania publikacji, najlepszych praktyk oraz wymogów stawianych repozytoriom znaleźć można w komentarzach i przykładach do modelowej umowy (Annotated Model Grant Agreement, s. 155-158).

Zarządzanie danymi badawczymi

Zaplanowanie właściwego i odpowiedzialnego zarządzania danymi badawczymi jest obowiązkowe dla wszystkich projektów, w ramach których gromadzone bądź ponownie wykorzystywane są dane badawcze. Służy do tego plan zarządzania danymi badawczymi, czyli formalny dokument opisujący działania w całym cyklu życia danych: ich organizację i bezpieczne przechowywanie, określenie zasad dostępu i ochrony, udostępnianie i ewentualne usuwanie, zarówno podczas realizacji projektu, jak i po jego zakończeniu. „Pisanie planu zarządzania danymi jest częścią metodologii projektu, ponieważ dobre zarządzanie danymi usprawnia pracę, oszczędza czas, przyczynia się do ochrony informacji oraz do podniesienia wartości danych dla samych beneficjentów oraz dla innych, w trakcie i po zakończeniu badań” - czytamy w dokumentach (Programme Guide, s. 44; Annotated Model Grant Agreement, s. 159).

Plan zarządzania danymi badawczymi, traktowany jako żywy dokument usprawniający pracę, warto zacząć przygotowywać jeszcze przed rozpoczęciem realizacji projektu oraz stale aktualizować i wzbogacać w miarę rozwoju projektu. Dobrą praktyką jest ponadto otwarte udostępnianie planu, o ile nie ma uzasadnionych powodów do ograniczeń w dostępie. Plan można sporządzić na podstawie dostępnego wzoru. Powinien uwzględniać zasady FAIR oraz odnosić się do następujących elementów:

• opis danych badawczych,
• standardy i metadane,
• trwałe identyfikatory,
• organizacja i przechowywanie danych,
• udostępnianie danych,
• zarządzanie innymi rezultatami badań,
• koszty i zespół zaangażowany w zarządzanie danymi.

Ponadto, w planie należy odnieść się do bezpieczeństwa danych, kwestii etycznych oraz innych zagadnień ważnych w procesie zarządzania danymi. W publikacji odnotowano, że elementy te są zgodne z przewodnikiem Science Europe, który stanowi także podstawę wytycznych Narodowego Centrum Nauki.

Otwarty dostęp do danych badawczych

Beneficjenci zobowiązani są do zapewnienia otwartego dostępu do danych badawczych zgodnie z poniższymi zasadami:

• dane należy deponować w zaufanym repozytorium, zapewniając do nich otwarty dostęp tak szybko jak to możliwe bądź w terminach określonych w planie zarządzania danymi,
• dane powiązane z publikacjami naukowymi powinny zostać zdeponowane najpóźniej do dnia publikacji i w sposób zgodny ze standardami przyjętymi przez społeczność naukową,
• otwarty dostęp do danych traktowany jest jako rozwiązanie domyślne, które należy stosować wszędzie tam, gdzie jest to możliwe („as open as possible, as closed as necessary”),
• dane należy udostępniać na licencji CC BY lub CC0.

W komentarzach do modelowej umowy wskazano następujące sytuacje, które mogą być uzasadnioną podstawą do ograniczenia dostępu do danych: jeżeli zapewnienie otwartego dostępu jest sprzeczne z uzasadnionymi interesami beneficjenta, w tym dotyczącymi komercyjnego wykorzystania wyników badań; jeśli jest to sprzeczne z jakimikolwiek innymi ograniczeniami, takimi jak zasady ochrony danych, prywatność, poufność, tajemnice handlowe, konkurencyjne interesy Unii, kwestie bezpieczeństwa, prawa własności intelektualnej bądź jeżeli jest to sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z umowy grantowej (Annotated Model Grant Agreement, s. 160). 

Określono też dodatkowe wymogi związane z informacjami o innych rezultatach badań bądź narzędziach i instrumentach oraz z metadanymi, które są podobne do wymogów dotyczących publikacji.

W opublikowanych dokumentach znaleźć można ponadto więcej informacji na temat dobrych praktyk oraz repozytoriów i serwisów, z których korzystać mogą badacze, a także na temat różnic, jakie mogą wystąpić w różnego typu programach grantowych. 

Szczegóły

Utworzono: 2021-08-12

Natalia Gruenpeter