Czym jest otwarta nauka?

Koncepcje otwartej nauki i powszechnego dostępu do wiedzy to – przybierające różne formy – jedne z naczelnych idei epoki nowoczesnej. Zapoczątkowane w XVII wieku wraz z rozwojem pierwszych czasopism naukowych, stopniowo dojrzewały i zyskiwały na znaczeniu, wpisując się w szerszy kontekst nowożytnej racjonalności. Przekonanie o pożytkach płynących z dostępu do wiedzy położyło podwaliny pod nowoczesny model demokratycznej edukacji, która winna dążyć do zapewnienia społeczeństwom sprawiedliwej dystrybucji wiedzy i powszechnej w niej partycypacji. W dobie globalizacji i rewolucji informacyjnej idee przyświecające pionierom nowoczesnej nauki mają wreszcie szansę zostać w pełni zrealizowane. Nowoczesne technologie ułatwiają przechowywanie, przetwarzanie i dystrybucję treści, przez co umożliwiają łatwą i szybką wymianę myśli. Upowszechnianie wyników badań oraz publikacji naukowych jest dziś łatwiejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Wciąż jednak, mimo dostępności narzędzi pozwalających na pokonanie wielu barier, swobodne przekazywanie wiedzy napotyka na ograniczenia. Ich usunięcie jest głównym celem ruchu otwartej nauki.

Pojęcie otwartej nauki zakłada, że priorytetowy jest nie tylko swobodny dostęp do ostatecznego rezultatu prac badawczych, czyli zapewnienie otwartego dostępu do artykułów naukowych, ale również stosowanie otwartych modeli w innych obszarach pracy naukowej, czyli np. udostępnianie surowych danych czy „prowadzenie badań przy otwartym notatniku”. Otwartą naukę można uznać za istotny element nowoczesnego społeczeństwa wiedzy, ponieważ dąży ona do stałego poszerzania zakresu i swobody korzystania z efektów pracy naukowców, dzięki czemu nie tylko usprawnia przekazywanie informacji i obniża koszty z tym związane, ale również realizuje postulaty demokratyzacji w obszarze dystrybucji wiedzy oraz przeciwdziała wykluczeniu. W tym zakresie idee otwartej nauki są zgodne z koncepcją otwartych zasobów edukacyjnych i otwartej edukacji.

Otwarty dostęp w odniesieniu do treści naukowych zakłada nie tylko, że są one swobodnie dostępne w internecie, lecz również, że każdy użytkownik może je zapisywać na dysku komputera lub innym nośniku danych, kopiować, drukować, rozpowszechniać, swobodnie wyszukiwać, linkować ich treści oraz wykorzystywać je w jakikolwiek inny legalny sposób – bez finansowych, prawnych czy technicznych ograniczeń różnych od tych związanych z dostępem do internetu.

Otwarty model nauki jest dziś aprobowany i rekomendowany na świecie przez wiele instytucji odpowiedzialnych za prowadzenie polityki w obszarze nauki. Otwartą naukę wspiera m.in. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Komisja Europejska czy Europejska Rada ds. Badań Naukowych. Także poszczególne instytucje naukowe oraz finansujące badania coraz powszechniej przyjmują ten model, zobowiązując swoich pracowników czy grantobiorców do udostępniania wyników badań zgodnie z jego regułami. Obecnie publikowanie literatury naukowej w otwartym dostępie stale zyskuje na popularności i nie budzi większych kontrowersji. Poważniejszym problemem są za to kwestie związane z prowadzeniem badań w modelu otwartym czy udostępnianiem pozyskanych danych jeszcze przed ich opracowaniem. Choć zatem skutecznie udaje się pokonać barierę oporu wobec otwartej dystrybucji treści i wiele wskazuje na to, że niebawem stanie się ona powszechnym modelem przekazywania wiedzy naukowej, to na rozwiązanie czeka jeszcze zarówno szereg kwestii szczegółowych, jak też uwzględnienie dynamicznych zmian w instytucjonalnym systemie nauki.

Należy podkreślić, że przyjęcie modelu otwartej nauki nie niesie ze sobą ryzyka obniżenia jakości udostępnianych treści naukowych. Zmiany w dotychczasowym modelu dystrybucji nie wyeliminowały bowiem z procesu publikacji tak istotnych elementów, jak recenzowanie mające na celu zapewnienie wysokiej jakości publikowanych materiałów. Co więcej, rynek wydawnictw działających w otwartym dostępie sukcesywnie się powiększa, dowodząc tym samym, że również z ekonomicznego punktu widzenia otwarta nauka może okazać się atrakcyjna.

 

Szczegóły