Otwartość czasopism − raport dla Koalicji S

Poniższy tekst jest tłumaczeniem podsumowania (Executive summary) raportu Open access potential and uptake in the context of Plan S - a partial gap analysis (udostępnionego na licencji CC-BY 4.0 w Zenodo). Autorami raportu są Bianca Kramer i Bosman Jeroen. Aby ułatwić rozpowszechnianie tekstu w różnych kontekstach formy pierwszoosobowe zastąpiono w tłumaczeniu bezosobowymi. Terminologia związana z obszarami badawczymi nie odpowiada obowiązującej w Polsce klasyfikacji dziedzin i dyscyplin naukowych.

Kontekst

Plan S został zainicjowany we wrześniu 2018 roku, aby przyspieszyć wprowadzenie pełnego i natychmiastowego otwartego dostępu do publikacji naukowych. W wytycznych, opublikowanych w listopadzie 2018 roku i zaktualizowanych w maju 2019, zapowiedziano przeprowadzenie analizy luk w zakresie działania otwartych czasopism i platform. Analiza ma udzielić fundatorom z Koalicji S informacji na temat sposobu wykorzystywania otwartego dostępu w różnych dyscyplinach oraz zidentyfikować dyscypliny, w których zachodzi potrzeba zwiększenia udziału czasopism lub platform publikujących w otwartym dostępie.
Analiza zaprezentowana w raporcie, przeprowadzona przez Bibliotekę Uniwersytetu w Utrechcie, ma na celu dostarczyć Koalicji S początkowych danych ilościowych i opisowych na temat wykorzystywanych opcji otwartego dostępu w różnych dyscyplinach i subdyscyplinach oraz, na tyle na ile to możliwe, ich zgodności z wymaganiami Planu S. W związku z tym analizę należy traktować jako pierwszy krok − eksplorację metodologii połączoną z prezentacją wyników. Dalsza interpretacja (np. wskazanie obszarów, w których potrzebne będą działania lub inwestycje ze strony fundatorów) i określenie kolejnych kroków (np. w sprawie kompleksowego długofalowego monitoringu instytucji spełniających wymagania Planu S) są celowo pozostawione do rozstrzygnięcia Koalicji S i jej członkom.

Podejście

Analiza przedstawiona w raporcie dotyczy czasopism indeksowanych w Web of Science, w których w 2017 roku opublikowano wyniki badań finansowanych ze środków Koalicji S. Uwzględniono przy tym wszystkich członków Koalicji S z okresu pobierania danych (listopad 2018), a także Komisję Europejską i Europejską Radę ds. Badań Naukowych. Łącząc informacje z różnych źródeł (w szczególności Unpaywall, DOAJ, Crossref i SHERPA/RoMEO), przeanalizowano proporcje i cechy szczególne czasopism w otwartym dostępie, czasopism hybrydowych i czasopism dopuszczających zieloną drogę otwartego dostępu (samodzielną archiwizację) w czterech głównych dyscyplinach i trzydziestu subdyscyplinach, a także udział artykułów korzystających z tych opcji wśród wszystkich, które powstały w wyniku finansowania przez Koalicję S. Na tyle, na ile to możliwe sprawdzono również, ile spośród czasopism spełnia wymagania Planu S dotyczące zachowania autorskich praw majątkowych, dopuszczalnych licencji Creative Commons oraz braku embarga. Analiza nie obejmowała aspektu technicznego zaleceń Planu S dla czasopism i repozytoriów, wymagań dotyczących transparentności kosztów i cen, ani stopnia w jakim czasopisma hybrydowe są objęte umowami transformacyjnymi. Te kwestie nie były możliwe do ustalenia przy pomocy przyjętych w raporcie metod. Należy również podkreślić, że zidentyfikowane w badaniu luki i zgodności nie uwzględniają ani planowanych lub spodziewanych modyfikacji w politykach, ani tych zmian, które zostały wprowadzone po roku 2017.
Badania objęły skrótowo również temat rozmiarów czasopism oraz, dla czasopism wydawanych w drodze złotego otwartego dostępu, typologię wydawców i kwestię ulg w opłatach za publikacje. Wreszcie, oprócz informacji na temat opcji otwartego dostępu, raport podjął temat kultury publikacji w wyszczególnionych dyscyplinach: rolę towarzystw naukowych, udział języków innych niż angielski, zwyczajową liczbę współautorów i wykorzystane licencje CC. Te dane dostarczają kontekstu dla interpretacji wyników i wskazują na potencjalne zmiany polityki.

Ograniczenia

Jako, że analiza jest oparta tylko na czasopismach z bazy Web of Science, należy traktować ją jako pierwszą próbę lub test słuszności koncepcji. Autorzy dostrzegają i biorą pod uwagę ograniczenia metodologiczne i tendencyjność danych oraz rekomendują bardziej kompletne analizy przy pomocy dodatkowych (najlepiej otwartych) źródeł danych. Ograniczenia metodologiczne i związane z pochodzeniem danych prowadzą do pominięcia niektórych obszarów (zwłaszcza w naukach społecznych i humanistycznych) oraz niedoszacowań (m.in. dotyczące zielonej drogi otwartego dostępu i czasopism hybrydowych). Jeśli chodzi o pominięcia, Web of Science ma rozpoznaną tendencyjność w kierunku nauk ścisłych, przesunięcie czasowe w dodawaniu nowych czasopism i tendencyjność geograficzną. W szczególności, mała liczba czasopism i artykułów z niektórych obszarów nauk społecznych i zdecydowanej większości nauk humanistycznych oraz sztuk ogranicza użyteczność podejścia przyjętego w tej analizie dla tych dziedzin.

Główne wyniki - potencjał i wykorzystanie rodzajów otwartego dostępu

Raport pokazuje, z podziałem na dyscypliny i 30 subdyscyplin, liczbę i udział czasopism z Directory of Open Access Journals, czasopism hybrydowych i zamkniętych, a także liczbę i udział czasopism hybrydowych i dopuszczających udostępnianie artykułów poprzez zieloną drogę. Podobnie, dla badanych dyscyplin wyznaczone są liczba i udział artykułów z każdego rodzaju otwartego dostępu. Wyniki te pokazują, że we wszystkich dziedzinach, łącznie z humanistyką i sztukami, ponad 75% czasopism dopuszcza publikowanie w otwartym dostępie. Dotyczy to obecnie w głównej mierze czasopism hybrydowych, w których autorzy mogą publikować zgodnie z Planem S tylko jeśli czasopismo zawarło umowę transformacyjną lub jeśli autorzy mogą natychmiast udostępnić pracę w ramach zielonej drogi otwartego dostępu. Na archiwizację w repozytorium pozwalają prawie wszystkie czasopisma hybrydowe uwzględnione w tej analizie (niezależnie od dziedziny) i około 50% czasopism zamkniętych.

Największy udział czasopism w pełni otwartych obserwuje się w naukach biologicznych i medycynie oraz w naukach fizycznych i technologii, co znajduje odzwierciedlenie w ich wykorzystaniu. Najbardziej uderzającym, ale nie zaskakującym wynikiem jest bardzo duża liczba zamkniętych publikacji w czasopismach hybrydowych, zwłaszcza w kontekście faktu, że większość tych czasopism pozwala na skorzystanie z zielonej drogi. Udział publikacji otwartych w czasopismach hybrydowych jest ponownie najwyższy w naukach biologicznych i medycynie, ale, co zaskakujące, najniższy w naukach fizycznych i technologii, natomiast pośrednie miejsca są zajęte przez nauki społeczne oraz humanistykę i sztuki.

Główne wyniki - licencje w czasopismach hybrydowych i złotym modelu otwartego dostępu

Wykorzystując informacje bezpośrednio z DOAJ oraz informacje dotyczące licencji z platform Crossref i Unpaywall, uzyskano w raporcie liczbę czasopism w złotym modelu OA umożliwiających stosowanie licencji CC BY/SA/ND lub licencji równoważnych z przeniesieniem utworu do domeny publicznej, jak również pozwalających twórcom na zachowanie autorskich praw majątkowych. Wyniki pokazują, że znaczna część (52%) czasopism w złotym modelu otwartego dostępu już umożliwia stosowanie licencji zgodnych z Planem S oraz zachowywanie autorskich praw majątkowych przez twórców i, co ważne, czasopisma te są odpowiedzialne za znaczną większość (78%) artykułów publikowanych w otwartych czasopismach przez autorów otrzymujących finansowanie z Koalicji S. Największą szansą (w sensie ilościowym) dla nauk fizycznych i technicznych oraz dla nauk biologicznych i medycznych jest zwiększenie możliwości zachowywania majątkowych praw autorskich przy twórcy, a dla nauk humanistycznych zwiększenie możliwości wykorzystania licencji zgodnych z Planem S.

Wykorzystując dotyczące czasopism informacje z platform Crossref, SHERPA/RoMEO i Unpaywall, można oszacować dla każdej dyscypliny liczbę i udział czasopism hybrydowych, które umożliwiają korzystanie z licencji CC BY/SA/ND dla artykułów w otwartym dostępie. Te wyniki pokazują, że w zależności od dziedziny, 30-50% czasopism hybrydowych umożliwia korzystanie z licencji zgodnych z Planem S.

Główne wyniki − embargo w zielonej drodze otwartego dostępu

Prawie wszystkie czasopisma hybrydowe i około połowy czasopism zamkniętych umożliwia archiwizowanie publikacji w ramach zielonej drogi otwartego dostępu. Wyniki pokazują, że w naukach fizycznych i technicznych oraz w naukach biologicznych i medycznych najczęściej spotykane jest roczne embargo, dłuższe okresy są bardziej powszechne w naukach społecznych, a najdłuższe - w humanistyce i sztukach. Jednocześnie, są przykłady czasopism bez embarga czasowego we wszystkich dziedzinach. Zwłaszcza w naukach społecznych, stosunkowo duży procent czasopism nie wymaga embarga. Informacje o licencjach dla zielonej drogi otwartego dostępu są ograniczone, ale wstępne wyniki pokazują, że bardzo mało czasopism wprost zezwala na korzystanie z zielonej drogi na licencjach zgodnych z Planem S.

Patrząc w przyszłość − możliwości działania

Raport ujawnia liczne różnice pomiędzy dziedzinami i dyscyplinami, jeśli chodzi o dostępność i wykorzystanie otwartego dostępu oraz, do pewnego stopnia, poziom zgodności dostępnych opcji publikowania z Planem S. Te różnice mogą dostarczyć wglądu w obecne niedoskonałości systemu. Wyniki mogą też pokazać, które podejścia działają dobrze w poszczególnych kontekstach i wskazują na instytucje i dziedziny, które mogą posłużyć jako przykłady i wzory. Te informacje mogą pomóc wydawcom, fundatorom i instytucjom w zwiększaniu dostępnych możliwości i atrakcyjności publikowania w otwartym dostępie w sposób zgodny z wytycznymi Planu S, co zwiększy także możliwości działania autorów. Może to obejmować zmianę polityki wydawniczej (np. w zakresie praw autorskich, licencji i okresów obowiązywania embarga) i wprowadzanie nowych polityk w odpowiedzi na Plan S, takich jak zmiany w ewaluacji naukowców, wsparcie dla czasopism w złotym modelu otwartego dostępu (w tym w modelu diamentowym) oraz zmiany infrastruktury, zwiększenie udziału umów transformacyjnych dla czasopism hybrydowych i wprowadzenie wzorcowej licencji zaproponowanej przez Koalicję S.

Zalecenia

Chociaż możliwe jest wykorzystywanie różnych rodzajów informacji na temat tego samego czasopisma pochodzących z różnych baz danych (tak jak w tym badaniu), jest to czaso- i pracochłonne. Co więcej, nieuchronnie obniża to jakość danych, przez łączenie informacji z różnych źródeł, które mogą być niekompletnie lub nieprawidłowo zestawione. Dla pełnej i niezawodnej analizy, lepiej byłoby systematycznie zbierać i harmonizować dane (pochodzące z różnych źródeł) w jednym systemie, który mógłby być wykorzystany do analiz długoterminowych dotyczących zarówno potencjału, jak i wykorzystania różnych opcji otwartego dostępu. Szczególna uwaga powinna być przy tym poświęcona włączeniu szerokiego spektrum czasopism w celu uniknięcia tendencyjności strukturalnych dla dyscyplin, języka lub zróżnicowania geograficznego.

Bianca Kramer, Jeroen Bosman, Open access potential and uptake in the context of Plan S - a partial gap analysis, 2019, CC-BY 4.0, http://doi.org/10.5281/zenodo.3543000. Tłumaczenie: Platforma Otwartej Nauki. 

Szczegóły