Nie możemy tracić czasu w drodze do otwartego dostępu

Myślę, że przyszły rynek publikacji naukowych będzie musiał się dostosować i zreorganizować, tak jak każda inna branża, która stoi w obliczu rewolucyjnej transformacji - mówi Prof. Johan Rooryck, Open Access Champion w Koalicji S

Zespół Platformy Otwartej Nauki: Koalicja S stale się rozszerza. Jakie są priorytety i plany jej dalszego rozwoju?

Prof. Johan Rooryck: Koalicja S chce być globalną organizacją promującą przejście do pełnego i natychmiastowego otwartego dostępu. Zapraszamy do koalicji nie tylko organizacje finansujące badania, ale także organizacje prowadzące badania, które zobowiążą się do wdrożenia zasad i wytycznych Planu S. Należy pamiętać, że Koalicja S nie jest tradycyjną organizacją członkowską: jest nieformalnym sojuszem organizacji badawczych, które publicznie wyraziły zamiar wdrożenia Planu S i współpracy na rzecz osiągnięcia tego celu.

Naszym priorytetem jest z jednej strony próba przekonania dużych agencji rządowych w krajach takich jak USA czy Indie do przyłączenia się do koalicji, z drugiej zaś - upewnienie się, że do naszego przedsięwzięcia dołączą organizacje badawcze z Europy Południowej i krajów o słabo i średnio rozwiniętych gospodarkach.

Zgodnie z szóstą zasadą Planu S członkowie koalicji wzywają rządy, uczelnie, organizacje badawcze, biblioteki, akademie oraz towarzystwa naukowe do uzgodnienia strategii, polityk oraz praktyk w zakresie otwartego dostępu. Czy członkowie koalicji prowadzą aktualnie takie rozmowy?

Koalicja S bierze obecnie udział w różnych rozmowach ze wszystkimi wymienionymi interesariuszami. Otrzymaliśmy wsparcie od organizacji uniwersyteckich, takich jak EUA (European University Association - przyp. red.) i LERU (League of European Research Universities - przyp. red.), i pozostajemy w kontakcie z tymi organizacjami, aby na bieżąco informować ich o naszych działaniach. Współpracujemy również z bibliotekami i organizacjami zrzeszającymi repozytoria, takimi jak COAR (Confederation of Open Access Repositories - przyp. red.), aby zdefiniować naszą strategię zielonej drogi otwartego dostępu. Dla towarzystw naukowych, które publikują własne czasopisma, opracowaliśmy zestaw narzędzi do modelowych umów transformacyjnych, dostarczony przez InformationPower, który ma pomóc towarzystwom w przejściu ich czasopism na otwarty dostęp. Ustanowiliśmy również grupę zadaniową do zbadania wpływu Planu S na badaczy na wczesnym etapie kariery naukowej, są w niej przedstawiciele Global Young Academy (GYA), Young Academy Europe (YAE), Marie Curie Alumni Association (MCAA) i EuroDoc. Młodzi badacze obawiają się, że zasady Planu S mogą wpłynąć na ich karierę i chcemy nawiązać z nimi dialog, aby znaleźć odpowiednie rozwiązania.

Czy Koalicja S rozważa jakąś formę współpracy z instytucjami finansującymi, które realizują własną politykę otwartości, ale z różnych względów nie są i nie zamierzają w najbliższej przyszłości stać się jej członkami?

Rzeczywiście rozmawiamy z agencjami finansującymi, takimi jak niemiecki DfG (The Deutsche Forschungsgemeinschaft - przyp. red.) lub szwajcarski SNF (Swiss National Science Foundation - przyp. red.), które jeszcze nie zobowiązały się do wdrożenia zasad Planu S, ale których polityki są w dużej mierze dostosowane do zasad Koalicji S. Mamy nadzieję i oczekujemy, że wszystkie zasady będą zbieżne z naszymi. Kryzys wywołany przez COVID-19 z pewnością pokazał zalety pełnego i natychmiastowego otwartego dostępu, a aby stawić czoła stojącym przed nami wyzwaniom społecznym nie możemy tracić czasu w drodze do otwartego dostępu i szerzej – otwartej nauki.

Jak zakładane w pierwszej zasadzie Planu S pozostawienie autorskich praw majątkowych przy autorach lub instytucjach, w których pracują autorzy, może wpłynąć na przyszły kształt rynku czasopism naukowych? Jaki model tego rynku w największym stopniu sprzyjałby realizacji celów Koalicji S?

Myślę, że przyszły rynek publikacji naukowych będzie musiał się dostosować i zreorganizować, tak jak każda inna branża, która stoi w obliczu rewolucyjnej transformacji. Jest wielu wydawców Open Access, którzy pokazali, że firmy odnoszące sukcesy mogą świadczyć usługi publikowania artykułów w pełnym i natychmiastowym otwartym dostępie. Jak stwierdzono w piątej zasadzie Planu S, Koalicja S jest neutralna wobec różnych modeli biznesowych zapewniających otwarty dostęp. Krajobraz ciągle się zmienia. Dbamy o przejrzystość cen na wszystkich poziomach: chcemy poznać ceny różnych usług, które składają się na opłatę za publikację w otwartym dostępie lub umowy typu „publish and read”. Wymagamy tego, aby móc porównywać ceny i stymulować zdrową konkurencję między wydawcami Open Access.

W jaki sposób wdrażana będzie trzecia zasada Planu S? Czy są jakieś konkretne plany bądź przykłady wsparcia infrastruktury otwartego dostępu przez członków Koalicji S? 

Nie mamy jeszcze konkretnych planów dotyczących budowy określonej infrastruktury. Analiza luk, którą zleciliśmy pod koniec 2019 r., wykazała, że badacze ze wszystkich dziedzin mieli wiele możliwości udostępniania recenzowanych artykułów w sposób otwarty i natychmiast po publikacji. Zleciliśmy także badanie, którego celem jest zidentyfikowanie dróg wspierania inicjatyw wydawniczych chcących wdrożyć diamentowy model. Organizacje finansujące badania z Koalicji S wspierają już infrastrukturę otwartego dostępu: środki od członków koalicji otrzymują Europe PubMed Central, OAPEN, Otwarte Archiwum HAL, Directory of Open Access Journals (DOAJ), Open Library of Humanities (OLH) oraz Sponsoring Consortium for Open Access Publishing in Particle Physics (SCOAP3).

Znaczące zmiany w kryteriach wypracowanych dla czasopism transformacyjnych wywołały pewne kontrowersje. Koalicja S zrezygnowała ze zobowiązania pełnego przekształcenia czasopisma do końca 2024 roku. Jakie były przesłanki tej decyzji?

Dyskusje z różnymi wydawcami pokazały, że nie wszystkie czasopisma w ich portfolio mogą przejść na otwarty dostęp w tak krótkim czasie. Zdecydowaliśmy się wziąć to pod uwagę. Takie dyskusje zawsze wymagają negocjacji. Proszę zauważyć, że czasopisma transformacyjne, które nie przejdą na otwarty dostęp do 31 grudnia 2024 r., nie będą już wspierane finansowo przez instytucje finansujące badania.

Czy koncentracja na mechanizmach transformacyjnych nie niesie ze sobą ryzyka niepełnego wykorzystania możliwości oferowanych przez nowe, w pełni otwarte formy dystrybucji treści naukowych i ograniczenia innowacyjności w tym zakresie?

Rozumiem, dlaczego tak mówisz, ale nie sądzę, żeby tak było. Koalicja S jest obwiniana o to, że skupia się przede wszystkim na przyspieszeniu przejścia na otwarty dostęp przez tradycyjnych wydawców i już istniejące czasopisma. Nie zapominajmy jednak, że te istniejące czasopisma są miejscami, w których grantobiorcy instytucji z Koalicji S chcą publikować. Z jednej strony prosimy naszych badaczy, aby zachowali prawa autorskie i publikowali na licencji CC BY. Ale czujemy, że w zamian musimy się upewnić, że będą mogli publikować w czasopismach, które znają i kochają. Oznacza to, że postanowiliśmy skupić się na tworzeniu zachęt do przekształcania tych czasopism w czasopisma otwarte, odsuwając je od impasu hybrydowego.

Na początku przyszłego roku Koalicja S uruchomi Journal Checker Tool, który ma pomóc badaczom w znalezieniu czasopism zgodnych z Planem S. Jakie kroki powinni podjąć wydawcy, aby mieć pewność, że ich czasopismo będzie w tym narzędziu uwzględnione?

Wydawcy powinni upewnić się, że ich czasopisma spełniają jedną z trzech ścieżek do osiągnięcia zgodności z opracowanym przez nas Planem S. W pełni otwarte czasopisma i platformy spełniają te warunki. Wydawcy, którzy chcą pozostać przy czasopismach dostępnych w subskrypcji, będą musieli dać swoim autorom prawo do zachowania praw autorskich i publikowania na licencji CC-BY, a także pozwolić im na natychmiastowe zdeponowanie kopii AAM lub VoR w zielonym repozytorium. Zwróć uwagę, że wydawcy tacy jak Sage i Emerald zezwalają już autorom na deponowanie artykułów w repozytorium bez embarga. Nie odnotowują spadku liczby subskrypcji. Wreszcie, wydawcy mogą upewnić się, że ich czasopisma są uwzględnione w umowie transformacyjnej, takie czasopisma także spełniają warunki określone w Planie S.

Czy Koalicja S zamierza zająć w przyszłości stanowisko w odniesieniu do udostępniania danych badawczych?

Oczywiście opowiadamy się za otwartymi danymi badawczymi, ale nie uważamy, aby konieczne było zajęcie w tej kwestii konkretnego stanowiska: wydaje się oczywiste, że popieramy to. Uważamy jednak, że otwarty dostęp do artykułów jest kluczowym pierwszym krokiem, ponieważ artykuły działają jak brama lub portal do danych, na których są oparte.

Wywiad korespondencyjny przeprowadzony w czerwcu 2020 r.

Szczegóły

Natalia Gruenpeter