„Złoty środek” we współpracy nauki i biznesu

Staramy się  przychylnie traktować inicjatywy w zakresie Open Access i Open Data, jednak zdajemy sobie również sprawę z tego, że działania takie należy wdrażać w przemyślany sposób, w szczególności dotyczy to potrzeby rozwiązania szeregu istotnych kwestii - dr inż. Wojciech Kamieniecki, dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju

Natalia Gruenpeter: Wiele instytucji na całym świecie przyjmuje i realizuje polityki otwartości, które zobowiązują naukowców do otwartego udostępniania publikacji lub danych badawczych powstałych w toku prowadzonych badań. Ostatnio - w związku z realizacją Planu S - coraz większy wpływ na zmianę systemu komunikacji naukowej mają instytucje finansujące badania naukowe. W Polsce politykę otwartości przyjęło Narodowe Centrum Nauki. Czy Narodowe Centrum Badań i Rozwoju uczestniczy w inicjatywach i dyskusjach dotyczących otwartego dostępu bądź planuje przyjąć politykę otwartości?

Wojciech Kamieniecki: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) stara się uczestniczyć w inicjatywach i działaniach dotyczących otwartego dostępu. W okresie kiedy działał, powołany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Zespół roboczy ds. otwartego dostępu, a także w późniejszym czasie – kiedy działania ww. zespołu kontynuowała ministerialna grupa robocza zajmująca się zagadnieniem Open Access oraz Open Data – w pracach tych gremiów brali aktywny udział przedstawiciele NCBR. Uczestniczyli oni m.in. w opracowaniu przyjętej 23 października 2015 r. polityki otwartego dostępu zawartej w dokumencie pt. „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce". W ramach realizacji zaleceń dotyczących wprowadzania otwartego dostępu NCBR przeprowadził m.in. stosowne szkolenia kadry menedżerskiej Centrum. Nie wykluczamy opracowania i przyjęcia dedykowanej polityki w zakresie otwartego dostępu. Aby móc tego dokonać realizujemy odpowiednie przygotowania techniczne, organizacyjne i informatyczne w Centrum. Niezależnie od tego określamy możliwy, jak najszerszy, zakres otwarcia dostępu oraz otwarcia danych zapewniający naszym wnioskodawcom i beneficjentom poszanowanie tajemnicy rozwiązań zawartych we wnioskach. 

Warto poza tym odnotować, że nieco łatwiej jest uzyskiwać istotne efekty w implementacji dobrych praktyk w zakresie Open Access i Open Data w badaniach podstawowych, w których kwestie komercjalizacji wyników badań nie są tak krytyczne jak w przypadku badań przemysłowych i prac rozwojowych finansowanych przez NCBR. Zrozumiałe jest w tym kontekście zaawansowanie Narodowego Centrum Nauki we wdrażaniu polityki otwartości. 

Misją NCBR jest wsparcie polskich jednostek naukowych oraz przedsiębiorstw w rozwijaniu ich zdolności do tworzenia i wykorzystywania rozwiązań opartych na wynikach badań naukowych. Jakie kwestie związane z otwartą komunikacją naukową w świetle tych zadań wydają się najistotniejsze?

Staramy się  przychylnie traktować inicjatywy w zakresie Open Access i Open Data, jednak zdajemy sobie również sprawę z tego, że działania takie należy wdrażać w przemyślany sposób, w szczególności dotyczy to potrzeby rozwiązania szeregu istotnych kwestii takich jak:

• finansowanie otwartego dostępu do publikacji w czasopismach komercyjnych (w ramach tzw. złotej drogi) w sposób, który nie wpłynąłby na istotne ograniczenie nakładów na badania naukowe i prace rozwojowe,
• wprowadzenie jednolitych standardów technicznych w zakresie OA i OD, a także zapewnienia odpowiednich repozytoriów umożliwiających deponowanie publikacji i danych m.in. autorom i instytucjom, które nie posiadają własnej infrastruktury technicznej w tym zakresie (tzw. repozytorium sieroce),
• zapewnienia zachowania poufności informacji dotyczących instytucji, organizacji i przedsiębiorstw realizujących projekty dofinansowywane przez NCBR w stopniu akceptowanym przez beneficjentów takiego dofinansowania.

Jednym z argumentów za udostępnianiem danych badawczych na wolnych licencjach jest możliwość ich ponownego wykorzystania przez przedsiębiorstwa, w celach komercyjnych. Jak postrzega Pan relacje pomiędzy komercjalizacją a otwartością oraz rolę otwartej nauki we wspieraniu innowacji?

NCBR stara się zachować ostrożność w zakresie wprowadzania rozwiązań, które mogłyby być postrzegane przez beneficjentów Centrum jako zagrożenie dla ewentualnej przewagi konkurencyjnej (uzyskiwanej przecież dzięki wynikom realizowanych projektów) czy dla poufności danych postrzeganych w wielu przypadkach jako tajemnica przedsiębiorstwa. Chodzi o zapewnienie naszym beneficjentom poczucia bezpieczeństwa w zakresie wykorzystania osiągniętych wyników w procesie ich komercjalizacji.

Co do zasady – należy oczywiście dążyć do tego, aby wyniki badań finansowanych z pieniędzy publicznych były jak najszerzej wykorzystywane i –  w miarę możliwości – dostępne na zasadach „open source’owych”. Staramy się sprzyjać takim trendom, zachęcając do rozpowszechniania w różnych formach uzyskiwanych rezultatów badań i do dzielenia się wiedzą. Przykładem może być projekt, który doskonale wpisuje się w założenia idei otwartej nauki, zwłaszcza w dobie pandemii i „zdalnego” życia. Mam na myśli platformę edukacyjną NAVOICA oferującą bezpłatne kursy MOOC (Massive Open Online Courses), uruchomioną w 2018 roku przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W wyniku konkursów NCBR nasz wkład w rozwijanie platformy to ponad 190 kursów przygotowywanych przez uczelnie dzięki środkom z Funduszy Europejskich. Wyłonione przez NCBR projekty będą realizowane do 2022 roku, a powstałe dzięki nim kursy stopniowo umieszczane na platformie. Na ten cel przeznaczyliśmy blisko 20 mln zł z Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.

Otwarte udostępnianie wyników badań może pozytywnie wpływać na współpracę międzynarodową. Jakie są według Pana kluczowe czynniki warunkujące udaną współpracę w tym zakresie? Jak ją skutecznie wspierać?

W dobie globalizacji gospodarczej również kwestie dostępu do wiedzy, publikacji oraz danych naukowych, infrastruktury badawczej, kompetencji specjalistycznych należy rozpatrywać w aspekcie międzynarodowym. Rosnące możliwości w tym zakresie, związane m.in. z rozwojem różnorodnych inicjatyw ponadregionalnych niewątpliwie sprzyjają rozwojowi współpracy międzynarodowej. Jednym z istotnych aspektów może być np. rozpowszechnienie jednolitych standardów w zakresie przygotowania, opisu i udostępniania danych, tworzenie wspólnych zaawansowanych rozwiązań pozwalających na udostępnianie i eksplorację prac naukowych i danych badawczych. Ważne w tym kontekście jest uczestnictwo polskich podmiotów naukowo-badawczych i gospodarczych w różnego rodzaju międzynarodowych programach w obszarze OA, OD, OS. 

Program INFRASTARt ma zwiększyć efektywność wykorzystania infrastruktury B+R i przyczynić się do umiędzynarodowienia działalności jednostek naukowych. Kryteria oceny merytorycznej w programie nie uwzględniają jednak otwartości, która wydaje się sprzyjać wymienionym wyżej celom. Dlaczego takie kryteria nie zostały uwzględnione? Jakie są plany NCBR w zakresie programów, które uwzględniałyby tworzenie i rozwijanie infrastruktury sprzyjającej otwartemu udostępnianiu wyników badań i ich ponownemu wykorzystaniu?

Program INFRASTARt, który będzie realizowany w latach 2021 – 2024 skupia się na wsparciu utrzymania infrastruktury B+R zbudowanej lub przebudowanej dzięki realizacji projektów w ramach II priorytetu POIG, których koszty kwalifikowalne z POIG wyniosły co najmniej 25 mln zł. Infrastruktura ta ma stwarzać możliwość prowadzenia prac B+R oraz świadczenia usług badawczych dla podmiotów zewnętrznych. Realizacja tego programu pomoże utrzymać i rozwinąć zbudowaną w ramach wcześniejszych projektów nowoczesną infrastrukturę badawczą niezbędną dla prowadzenia badań naukowych na najwyższym światowym poziomie, a także dla kształcenia przyszłych kadr naukowych.

W kontekście najważniejszych celów Programu INFRASTARt problematyka otwartości, w tym w szczególności zagadnienia związane z OA czy OD, nie stanowi kluczowego priorytetu. Warto jednak podkreślić, że mimo to realizacja programu będzie sprzyjała rozwijaniu otwartości nauki, tworząc niezbędne warunki dla prowadzenia zaawansowanych badań naukowych, które mogą przynieść interesujące dla środowiska naukowego publikacje i dane, w przyszłości być może szeroko udostępniane w ramach OA i OD.

W czasie pandemii COVID-19 szczególnie istotne stało się otwarte i szybkie dzielenie się wynikami badań. Jaką rolę odgrywa tutaj współpraca między nauką a biznesem? Jak ocenia Pan wpływ obecnej sytuacji na ten obszar, np. na postawie działań NCBR (konkursu Szybka Ścieżka - „Koronawirusy”)?

W obliczu zagrożeń takich jak trwająca obecnie pandemia zapewnienie szybkiego przepływu danych dotyczących wyników prowadzonych badań staje się kwestią, która może decydować o życiu i zdrowiu znacznego odsetka populacji. Jednak motywy komercyjne są nadal ważne – szczególnie dla przedsiębiorców, zważywszy znaczne nakłady finansowe ponoszone przez głównych dostawców szczepionek, leków i terapii. Skłania to do, z jednej strony, zachęcania firm do dzielenia się wiedzą zdobywaną w trakcie realizacji projektów, jej przekazywania i rozpowszechniania, a z drugiej strony do unikania nadmiernej presji, w wyniku której przedsiębiorcy mogliby obawiać się korzystać z publicznego finansowania. Takie mechanizmy są zawarte w programie Szybka Ścieżka, jednak na szczegółową ocenę ich efektywności, w szczególności w konkursie dedykowanym koronawirusom jest w tym momencie jeszcze trochę za wcześnie. Nie wykluczamy podjęcia się takiej ciekawej analizy w przyszłości. NCBR chce stwarzać przestrzeń do tego, aby nauce i biznesowi udało się znaleźć „złoty środek”, który pozwoli na rozwój obszaru otwartej nauki mimo niełatwej sytuacji pandemicznej. Z pożytkiem dla nas wszystkich i z nadzieją na bezpieczną przyszłość.

Wywiad korespondencyjny przeprowadzony w lutym 2021 r.

Szczegóły

Natalia Gruenpeter